Neden li­man­la­rı­mız te­ori­le­re ay­kı­rı bir ge­li­şim sü­re­cin­de?

2005 y›­l› iti­ba­riy­le Av­ru­pa Bir­li­€i’ne üye 25 ül­ke­nin li­man­la­r›­n›n kon­tey­ner ha­re­ket­le­ri in­ce­ledi­€im­de, Al­man­ya’n›n ön­ce­ki y›ll­lar­da­ki bi­rin­ci­li­€i­ni ko­ru­du­€u dik­ka­ti­mi çe­ken ilk nok­ta ol­du. Ül­ke­miz ise 600 000 TEU fark­la Fran­sa’n›n al­t›n­da 8. s›­ra­da yer al­d› ve 2005 y›­l›n­da 3,3 mil­yon TEU, 2006 y›­l›n­da ise 3,8 mil­yon TEU kon­tey­ner el­leç­le­di.
Kom­u­muz ve ra­ki­bi­miz olan Yu­na­nis­tan ise 2005 y›­l›n­da, AB -25 için­de 9. s›­ra­da yer al­d›. Ya­ni 1,5 mil­yon TEU ile bir ba­sa­mak al­t›­m›z­da.
Ba­ka bir co€­ra­fi çer­çe­ve­den ba­k›l­d›­€›n­da ül­ke­mi­zin, 2005 y›­l›n­da Do­€u Ak­de­niz-Ka­ra­de­niz böl­ge­sin­de­ki top­lam kon­tey­ner ha­re­ke­ti­nin yüz­de 28,5’ini el­leç­le­di­€i­ni gö­rü­yo­ruz.
2005 y›­l›n­da ise ül­ke­mi­zin en bü­yük li­ma­n› olan Am­bar­l› Li­ma­n› bu top­la­m›n yüz­de 10’unu el­leç­le­ye­rek böl­ge­de ikin­ci  bü­yük li­man ol­ma s›­fa­t›­n› al­d›.
Peki Al­man­ya’n›n üç ka­t› sa­hil s›­n›­r› olan ül­ke­miz li­man­c›­l›­€› ne­den 8. s›­ra­da yer al›­yor?
As­l›n­da ne­de­ni ba­sit, ül­ke­miz li­man­la­r› kon­tey­ner ha­re­ke­ti -sa­de­ce yük­sek nü­fu­su­mu­za ba€­l› ola­rak- d› ti­ca­re­te pa­ra­lel e­kil­de yük­se­li­yor. Zi­ra, 2005 y›­l›n­da Av­ru­pa Bir­li­€i’ne ba€­l› 25 ül­ke­nin yap­t›­€› tran­sit li­man ha­re­ke­ti yak­la­›k 28 mil­yon TEU iken, ül­ke­miz li­man­la­r› 250 000 TEU tran­sit ha­re­ket yap­t›. Ya­ni yüz­de 1’i. Mal­ta’n›n tek ba­›­na yap­t›­€› tran­sit ha­re­ket ise, ül­ke­miz­de ya­p›­lan tran­sit ha­re­ke­tin yak­la­›k be ka­t›.
Pe­ki dün­ya­da­ki tran­sit ha­re­ket tren­di ne ola­cak? Ba­na gö­re ar­ta­cak, an­cak di­rek ba€­lan­t›­l› ge­mi­le­rin kâr et­me­si ha­lin­de (ör­ne­€in; Hong Kong’tan, Shan­gai’ya fe­eder ile ta­›­mak ye­ri­ne Shan­gai’ya di­rek ta­›­mak ek­lin­de) ar­t› iv­me­si dü­e­bi­lir. Da­ha do€­ru­su, ül­ke­le­rin d› ti­ca­ret ge­li­i­mi, dik­ka­te al›n­ma­s› ge­re­ken en önem­li fak­tör.
Te­orik ola­rak de­niz ta­›­ma­c›­l›­€› fir­ma­la­r›­n›n (li­ner) li­man­lar­la olan ili­ki­le­rin­de tran­sit yük­le­rin, d› ti­ca­ret yük­le­ri­nin ya­n›n­da ar­t› de­€er ya­rat­ma­s›­na ra€­men, Tür­ki­ye’nin AB-25 için­de­ki ye­ri dü­ü­nül­dü­€ün­de, te­ori­le­re ay­k›­r› bir olu­um gö­ze çar­p›­yor.
Tür­ki­ye d› ti­ca­re­ti 2005 y›­l›n­da AB-25’in, yüz­de 6’s›­na eit­ken, top­lam kon­tey­ner ha­re­ke­tin­de ise bu ora­n›n yüz­de 4’e in­di­€i gö­rü­lü­yor.
Ko­nu­ya ili­kin fark­l› yak­la­›m­lar ­da mev­cut. Ge­çen­ler­de bir der­gi­de, “Av­ru­pa’n›n y›l­l›k ka­pa­si­te­si­nin 10 ki­i için 1 TEU ol­du­€u” ya­z›­yor­du. An­cak, or­ta­la­ma yüz­de 79 ka­pa­si­tey­le  ça­l›­an AB-25 li­man­la­r›n­da 2005 y›­l›n­da­ki ha­re­ke­te gö­re 6 ki­i­ye 1 TEU ek­lin­de. Ay­n› dö­nem­de ül­ke­miz­de ise bu oran 20 ki­i­ye 1 TEU. K›­sa­ca­s›, li­man ka­pa­si­te de­€e­ri­nin nü­fus­la oran­lan­ma­s› ya­n›l­t›­c›.
Bu tar­t›­ma­la­r› faz­la de­rin­le­tir­me­den ko­nu­nun te­me­li­ne de­€in­mek is­ti­yo­rum; “Ne­den li­man­la­r›­m›z te­ori­le­re ay­k›­r› bir ge­li­im sü­re­cin­de?”
Ce­va­b› ba­sit; ül­ke­mi­zin d› ti­ca­re­ti ve kon­tey­ner li­man ih­ti­ya­c› de­€er­len­di­ril­di­€in­de, li­man­la­r›­m›z­da­ki kon­tey­ner ha­re­ke­ti­nin d› ti­ca­re­ti­mi­ze pa­ra­lel ola­rak art­t›­€› gö­rü­lür. K›­sa­ca­s›, ül­ke­miz­de li­man­c›­l›k sek­tö­rü hâ­lâ hiz­met ih­ra­ca­t› ni­te­li­€in­de de­€er­len­di­ri­le­mi­yor.
El­bet­te ki, po­li­ti­ka­m›­z› hiz­met ih­ra­ca­t›­na çe­vi­re­lim de­nin­ce de, li­man­la­ra si­hir­li bir de€­nek do­ku­nup her e­yi bir an­da de­€i­tir­me­si bek­le­ne­mez.
Dün­ya ge­ne­lin­de li­man­la­r›n sa€­la­ma­s› ge­re­ken hiz­met­ler; ka­pa­l› ve aç›k is­tif sa­ha­la­r›, kon­tey­ner iç do­lum-bo­al­t›m sa­ha­la­r›, teh­li­ke­li yük is­tif sa­ha­la­r› vb ek­lin­de özet­le­ne­bi­lir. An­cak, tüm bun­la­r›n in­a­s›, ba­k›­m› ve yö­ne­til­me­si cid­di ma­li­yet­ler ge­rek­ti­ri­yor. Li­man­la­r›n ti­ca­ri po­li­ti­ka­s›, sa­ha­la­r›­n›n ye­ter­li­li­€i ve uy­gun­lu­€u ile muh­te­mel ge­li­im alan­la­r›­n›n mev­cu­di­ye­ti­ne ba€­l›. E€er alan ge­ni­se, ti­ca­ri po­li­ti­ka dü­ük ta­ri­fey­le da­ha faz­la yük el­leç­le­me ek­lin­de çi­zi­le­bi­lir. Di­€er ta­raf­tan, li­man e­hir için­de s›­k›­m› ve ge­ni­le­ye­mi­yor­sa, is­tif sü­re­le­ri güm­rük pro­se­dü­rü ya da ta­ri­fe ar­t›­›y­la dü­ü­rü­le­bi­lir. So­nuç ola­rak, sa­ha­la­r›n kul­la­n›m ek­li ve fak­tö­rü ti­ca­ri po­li­ti­ka olu­u­mu­nun anah­ta­r›­d›r.
Ko­nu özel­le­tir­me ol­du­€un­da te­orik alt­ya­p› Alf­red Ba­ird’in li­man tip­len­dir­me­le­ri öz­le­ti­ri­lir, an­cak bu de­fa li­man­la­r› fark­l› e­kil­de ka­te­go­ri­len­dir­me­nin uy­gun ol­du­€u­nu dü­ü­nü­yo­rum, öy­le ki;
1- Be­lir­li ak­ti­vi­te­le­re ba€­l› li­man­lar, ör­ne­€in; akar­ya­k›t te­sis­le­ri, çi­men­to is­ke­le­le­ri,
2- Böl­ge­sel ak­ti­vi­te­le­re ba€­l› li­man­lar,
3- Ül­ke ge­ne­li­ne hiz­met eden li­man­lar ve
4- Bel­li bir hin­ter­lan­da ba€­l› olan ya da ol­ma­yan tran­sit li­man­lar.
Be­lir­li ak­ti­vi­te­le­re ba€­l› li­man­lar ile tran­sit li­man­lar bir­bi­ri­ne ben­zer­lik gös­te­rir, bu­nun te­mel ne­de­ni ise kon­tey­ner­le­rin ve yük­le­rin (ör­ne­€in ham­mad­de­le­rin i­le­nip ma­mul ya da ya­r› ma­mul ha­li­ne ge­ti­ril­me­si) li­man d›­›­na ç›k­ma­ma­s›­d›r. An­cak, bir li­ma­n› tran­sit li­man ola­rak ni­te­len­di­re­bil­mek için li­man top­lam ha­re­ke­ti­nin en az yüz­de 50’si­nin tran­sit ol­ma­s› ge­re­kir. A.B.-25 için­de, tran­sit ha­re­ke­ti bu ora­n›n üs­tün­de olan ül­ke­ler bi­le mev­cut.
El­bet­te, tran­sit li­ma­n›n ha­re­ke­ti yük­sek ise böl­ge eko­no­mi­si için­de il­gi çe­ker (ör­ne­€in Mal­ta). Bu tür böl­ge­ler­de tran­sit li­man­la­r›n, d› ti­ca­re­te olan kat­k›­la­r›­n›n d›­›n­da li­ma­n›n, mak­ro eko­no­mik dü­zey­de ya­rat­t›­€› gir­di ül­ke­ye sa€­la­nan ar­t› de­€er ola­rak ni­te­len­di­ril­me­si ge­re­kir.
Tran­sit yük­le­ri el­leç­le­ye­cek ter­mi­nal di­zayn­la­r›­n›n bu ak­ti­vi­te dik­ka­te al›­na­rak ya­p›l­ma­s› ge­re­kir. Tran­sit li­man­lar­da, ge­len yük­le­rin ço­€u­nun de­niz­yo­luy­la gön­de­ril­me­si li­man ka­p› sis­te­mi­nin da­ha az önem sa­hi­bi ol­ma­s›­na ne­den olur. K›­sa­ca­s›, tran­sit li­man­la­r›n hin­ter­lan­d› ge­ni ola­maz. Bu du­rum­da ya­r›­ma­da ek­lin­de­ki is­ke­le­ler (Ör­ne­€in Mar­port Ana Ter­mi­nal, Del­ta Ter­mi­na­li-Rot­ter­dam) tran­sit yük­le­rin is­tif sa­ha­s›­na da­ha sü­rat­li ve az ma­li­yet­le ak­ta­r›l­ma­s›­na im­kân ta­n›r. An­cak ül­ke­miz­de­ki is­ke­le di­zayn­la­r›­na ba­k›l­d›­€›n­da par­mak is­ke­le­le­rin çok­lu­€u ma­lu­mu­nuz­dur. Hat­ta son dö­nem­de “Y” ek­lin­de is­ke­le di­zayn­la­r› ile fo­to€­raf üze­rin­de gö­ze ho gö­rü­nen, ama fi­ili­yat­ta is­tif sa­ha­s›­na en uzak nok­ta­lar­da bu­lu­nan r›h­t›m­lar olu­tu­ru­lu­yor.
Tran­sit li­man yö­ne­ti­mi­nin di­€er li­man yö­ne­tim­le­ri­ne na­za­ran avan­ta­j› ise bil­gi ak›­›­n›n do€­ru­lu­€u. D› ti­ca­re­te ba€­l› yük­ler­de bil­has­sa it­ha­lat yük­le­rin sa­ha­dan ne za­man ay­r›­la­ca­€› bir mu­am­may­ken tran­sit yük­le­rin ge­li ve gi­di nok­ta­s›­n›n is­ke­le ol­ma­s› da­ha prog­ram­l› bir ter­mi­nal yö­ne­ti­mi­ne im­kân ta­n›r. ‹­te bu ne­den­ler­den­dir ki, ül­ke­miz li­man­la­r› hiz­met ih­ra­ca­t› yap­mak is­ti­yor­sa, ti­ca­ri po­li­ti­ka­la­r›­n› ve ter­mi­nal di­zayn­la­r›­n› bu­na uy­gun be­lir­le­me­li­dir. Pe­ki biz­le­rin ti­ca­ri po­li­ti­ka­s› ne­dir? ‹t­ha­la­ta yük­sek ta­ri­fe, ih­ra­ca­ta dü­ük ta­ri­fe.
Gü­nü­müz­de, epey po­pü­ler olan özel­le­tir­me ça­l›­ma­la­r›­n› özet­le­mek ge­re­kir­se, Trab­zon, Ku­a­da­s› ve Or­ta­do­€u An­tal­ya, Mer­sin, De­rin­ce ve ‹z­mir li­man­la­r› özel­le­ti­ril­di. Bu ko­nu­da çok ko­nu­ul­du, çok ya­z›l­d›, ama u­nu tek­rar­la­mak is­te­rim; özel­le­tir­me art­na­me­sin­de, ti­ca­ri ta­ri­fe­nin ka­mu ona­y›­na su­nul­ma­s› ve li­man­la­ra tek­nik ka­pa­si­te s›­n›r­la­ma­s› ge­tir­til­me­si gi­bi hu­sus­la­r›n yok­sun­lu­€u, bu­gün Mer­sin’de, “emer­gency surc­har­ge” ad› al­t›n­da üc­ret al›n­ma­s›­na ne­den ol­du. Bu üc­re­tin kar­›­l›­€› ise ye­ni bir hiz­met de­€il. Li­man ya­t›­r›m­la­r›­na pa­ra­lel ola­rak ti­ca­ri po­li­ti­ka be­nim­se­ne­mi­yor­sa bu­nun fa­tu­ra­s›­n›n ül­ke­miz d› ti­ca­re­ti­ne kesil­mesi de yan­l› olur.