Yapay Zekâ ve bütüncül denizcilik alanında uygulanabilirliği: Dijital Denizcilik Bakanlığına ilk adım!

Yapay Zekâ (YZ) konusunu anlayabilmek için öncelikle bazı terimlerin sözlük anlamları için internetten Türk Dil Kurumu (TDK) Sözlükleri (https://sozluk.gov.tr/?kelime) ile Cambridge Dictionary (https://dictionary.cambridge.org/tr/) taramaları yaptım
Yapay: Doğadaki örneklerine benzetilerek insan eliyle yapılmış veya üretilmiş, yapma, sunî, doğal karşıtı; yapmacık.
Artificial: Made by people, often as a copy of something natural
Zekâ: İnsanın düşünme, akıl yürütme, objektif gerçekleri algılama, yargılama ve sonuç çıkarma yeteneklerinin tamamı, anlak, dirayet, zeyreklik, feraset.
Intelligence: The ability to learn, understand, and think about things.
Akıl: Düşünme, anlama ve kavrama gücü, us; öğüt, salık verilen yol; düşünce, kanı; bellek.
Mind: Someone’s memory or their ability to think, feel emotions, and be aware of things -bu sözcüğe, Yapay Zekâ yerine neden Yapay Akıl teriminin kullanılmadığını merak ettiğim için baktım. Nedeninin de, akıl ifadesinin, kanı, yani kişinin inandığı sonuç, inanılan düşünce anlamını da yüklenmesi olduğunu sanıyorum-.
Bilgisayar: Çok sayıda aritmetiksel veya mantıksal işlemlerden oluşan bir işi, önceden verilmiş bir programa göre yapıp sonuçlandıran elektronik araç, elektronik beyin. Burada, ‘elektronik beyin’ tanımlamasına katılmasam da “computer” sözcüğünü en güzel anlatan Türkçe sözcüğün de “bilgisayar” olduğunu değerlendiriyorum.
Computer: An electronic machine that can store and arrange large amounts of information
Yapay Zekâ: TDK’da bulunamadı!
Artificial Intelligence: The study and development of computer systems that do jobs that previously needed human intelligence
Yapay Zekâ-YZ (Artificial Intelligence-AI): Oracle’a göre (https://www.oracle.com/tr/artificial-intelligence/what-is-artificial-intelligence); görevleri yerine getirmek için insan zekâsını taklit eden ve topladıkları bilgilere göre yinelemeli olarak kendilerini iyileştirebilen sistemler veya makinelerdir. Örneğin: Sohbet robotları, zamanlamayı iyileştirmek için büyük veri kümelerinden kritik bilgileri çıkartan akıllı asistanlar, öneri motorları vbg. Özetle YZ; süper güçlendirilmiş düşünce ve veri analizi yeteneği ve süreci ile ilgilidir, insanların yerine geçmek üzere değil insan yeteneklerini ve süreçlere insan katkılarını geliştirmek üzere tasarlanmıştır. Bu nedenle oldukça değerli bir ticari unsurdur. Derin bir ohhh!.. çekelim. YZ; bilgisayarların ya da robotların ya da makinelerin, insanların yerine geçmek üzere tasarlanmamış bir ticari varlık olması beni biraz rahatlattı. Demek ki YZ dünyanın kontrolünü ele geçiremeyecek, kontrol hep biz insanlarda olacak. Şaka bir yana, aslında bir mühendislik ürünü olan YZ’nin insan iradesine bağlı olması nedeniyle, nerede ve nasıl etkin uygulanabileceği üzerinde durulmalıdır. Bu nedenle YZ ve YZ uygulama örneklerinin iyi anlaşılması gerekir. Bu yazıda da amaç, YZ’nin, bilhassa bütüncül (holistic) denizcilik gücü konusuna nasıl uygulanabileceği hakkında fikir jimnastiği yapmaktır.
Şimdi konuyu genişletebilmek için ilgili birkaç terim ve kavramı daha ilave edelim; veri bilimi -data science, veri tabanları -data bases, veri madenciliği -data mining, istatistik -statistics, kümeleme analizi -clustering analysis, yapay sinir ağları -artificial neural networks, derin öğrenme -deep learning, -algoritma analizi (yapılabilir hesap işi analizi)- theory of algorithm, genetik algoritma -genetic algorithm, makine öğrenmesi -machine learning, yapay öğrenme -artificial learning, akıllı makineler -smart machines, bulanık mantık -logic fuzzy logic, karar verme teorisi -decision making theory, karar destek sistemleri, -decision support systems, karar ağaçları -decision trees, çok katmanlı algılayıcılar -multilayer sensors, sınıflandırıcı sistemler -classification systems, sınıflandırma algoritması -Naive Bayes… Bu listeyi siz çoğaltabilirsiniz. Tüm bu terimler yapay zekâ ile ilişkili. Yapay zekâda da bana göre en dikkat çekici husus, YZ’nin farklı uygulamalarının sadece birkaç algoritmaya dayanıyor olması. Örneğin, Naive Bayes algoritmasının, bütüncül -holistik- bir yaklaşımla sağlık sektöründe kullanıldığı; hastalık semptomları, hastanın test sonuçları, hastayla ilgili özel bilgiler veri olarak kullanıldığında, çok kısa bir sürede hasta hakkında teşhis koyabilen bir öğrenme algoritması olduğu, bu algoritmayla, bütüncül bir yaklaşımla çok kısa zamanda doğru teşhisler konulabildiği açık kaynaklarda tartışılmaktadır.
Gelelim YZ ile denizcilik kavramının ilişkisine. Denizcilik Gücü nedir, ne anlama gelmektedir? Denizci olma durumu mu, yoksa denizlerde sefer yapabilme yetkinliği midir? Deniz Gücü; askeri deniz gücü -donanma gücü müdür? İkisi neden birlikte aynı kavram içinde kullanılamamaktadır? Bu konuda çok değerli, hipotezler ve teoriler mevcut. Maritime Power ve Sea Power için de aynı soruları sorabilir, farklı kişilerden farklı cevaplar alabiliriz. Ortak bir tanım veya anlaşma var mıdır? Bu sorunun cevabı da tek olmayacaktır. Açık literatürde, bugüne kadar denizcilik teorisi (maritime theory) ile ilgili yapılan tanımların ve ileri sürülen kavramların anlamsal birliği olmadığı görülmektedir. Bu kavramlar arasında gizli bir belirsizlik ya da anlamsal farklılık olduğu dikkat çekmektedir. Yazarların bir kısmı “maritime power” anlamında “sea power” ya da “sea power” anlamında “naval power” ifadelerini kullanmayı tercih etmektedir. Bu farklılaşmalar bir ortak anlayışa ulaşmayı ve konu ile ilgilenenler arasındaki iletişimi zorlaştırmaktadır. Bazı teorisyenler de, denizcilik teorisini daha geniş ele almak için, denizcilik bileşenlerinin anlamını, deniz gücünü, sonuçlarını analiz etmek ve yorumlamak için “girdi-çıktı” (yapay sinir ağı -neural network; Bkz. Şekil-1) modelleri geliştirmişlerdir.
Peki; denizci ülke olabilmek için literatürde bilinen tüm bu kavramlarda belirtilen özelliklere sahip olmak yeterli midir? Hepsine sahip olunabilir mi? Olunmalı mıdır? Hangisi daha önce olmalıdır? Hangisi daha fazla önemlidir? Bu soruların yanıtı tek ve de yeterli olmayacaktır, çünkü denizci ülke olmak; sadece deniz yollarında sefer yapabilmek ve/veya bu yolları ve yakın sahilleri koruyabilme yeteneğine/imkânlarına sahip olabilmek değil, denizciliğin tüm bileşenlerini sürekli geliştirme, iyileştirme, düzenleme, yenileme ve genişletmek ile mümkündür.
Denizci ülke/devlet olma süreci, herhangi bir zamanda tamamlanarak rafa kaldırılacak bir kavram değildir. Sürdürülebilir denizcileşme için; birçok bileşen yerine denizcilik gücünün tek başına bir fenomen olarak ele alan, her bir bileşenin birbiriyle etkileşimlerini de içeren “bütüncül” bir model uygulanmalıdır.
Bütüncül model; “Mavi Vatan’da” deniz yüzeyi, deniz yüzeyinin üstünde kalan atmosferik katman, deniz yüzeyinin altı ve derinlemesine deniz dip yapısı dahil deniz tabanını kapsayan en genel anlamda coğrafik, oşinografik, jeomorfolojik, atmosferik olarak denizle ilgili her şeyi kapsamalıdır. Denizcilik ekonomisi, denizcilik vizyonu, denizcilik kültürü, deniz gücü ve denizcilik eğitimi bileşenlerinden oluşan sürekli denizcileşme fenomenini, bu unsurların, bir “yap-yeniden düzenle -puzzel oyunu- gibi birleştirilmesiyle elde edilmesi” şeklinde tanımlayabiliriz. Eğer bu bileşenlerden herhangi biri ve/veya bunların alt bileşenlerinden biri eksikse, model kurulamaz. Amaç; birçok model yerine bütüncül tek model oluşturmaktır. Denizciliğin tanımlanmasında tüm soyut kavramları da içeren, denizcilikle ilgili hiçbir kavramı dışarda bırakmayacak bir yaklaşımla, denizcilik ve deniz gücü ile ilgili tüm bileşenlerin birbirleriyle etkileşimlerinin aynı-zamanlı değerlendirilebildiği mantıksal bir model: Bütüncül Denizcileşme Modeli. Bu master model ile denizcileşme bileşenlerine ait açık literatürden elde edinilen veriler (data) kullanılarak Çıkarımsal istatistiksel metotlarla yapılan çalışmaların ilk sonuçları göstermiştir ki, denizcileşmenin ana sonuçları çıktıları (output) olan zenginleşme, güvenlik sahalarını genişletme ve derinleştirme ve yenilikçi-özgür düşünme yeteneklerini kazanmış ülkeler, denizcilik gücünü yukarıda belirtilen bileşenlerle oluşturmuş olan ve denizcileşme sürecini devam ettiren ülkelerdir (Kâhyaoğlu, Irak, Çetin, 2014) (Bkz. Şekil-2)
Dolayısıyla;
1. Küreselleşmenin başat dinamiği olan Denizcileşme bütüncül yaklaşımla tek başına bir fenomen olarak ele alınmalıdır.
2. Bu nedenle milli ülkümüz olan denizciliğin geliştirilmesi ve ”Sürekli Denizcileşme” için “Denizcilik Bakanlığı” gibi bütünleştirici bir kamusal otorite tesis edilmesi gerekliliği vardır.
3. Ancak böyle bir kamusal otoritenin, bürokratik, siyasi, politik, ekonomik ve teknik konjonktürel nedenlerden kurumsal olarak yapısallaştırılamadığı anlaşılmaktadır.
4. Daha fazla geç kalınmadan, yapay zekâ ile uğraşan bilim insanları, akademisyenler ve ilgili kurum ve kuruluşların da desteğiyle, Denizcilik Bakanlığı’nın sürekli denizcileşme görevlerine, eksiksiz ve etkin katkı sağlanabilmesi için, denizcilikle ilgili tüm kurum ve kuruluşlardan (tüm yetenekleri kapsayan denizcilik bileşenlerinden) toplanılacak bilgilere (verilere -input) göre, denizlerin gelişen doğasını değerlendirerek, yinelemeli olarak sürekli kendisini/kendilerini iyileştirme çıktılar oluşturan (output) Bütüncül Denizcileşme Master Algoritması geliştirilmeli ve Yapay Zekâ mühendisliğine dayalı dijital Denizcilik Bakanlığı Karar Destek Birimi için bir adım atılmalıdır.